خیلی‌هایشان هم نمی‌دانند که خودمان از زمان هخامنشی‌ها و حتی قبل‌تر از آن، دستی بر آتش طراحی و ساخت باغ داشته‌ایم و بعضی وقت‌ها این فرنگی‌ها هستند که از روی دست ما تقلب کرده‌اند. باغ‌هایی که باستان‌شناسان و کارشناسان این حوزه را انگشت به دهان گذاشته است. انتشار گزارش سازمان یونسکو در مورد باغ‌های ایرانی و گردشگرانی که فقط برای دیدن آن‌ها رنج سفر به تن می‌خرند، بهانه‌ای شد تا ببینیم کدام باغ‌های ایرانی ثبت این سازمان هستند و بیشتر از بقیه گردشگرپذیرند.

از آن‌جا که باغ پاسارگاد، احتمالاً اولین فضایی است که به این سبک و سیاق ساخته شده، لقب «مادر باغ‌های ایرانی» را به آن داده‌اند. البته توقع نداشته باشید که از زمان کوروش هخامنشی تا امروز و بعد از آتش‌سوزی‌بزرگی که می‌گویند اسکندر مقدونی به راه انداخت، چیزی از درخت و دار آن باقی‌مانده باشد. از کل محوطه باغ پاسارگاد، فقط محوطه‌های آن موجود است که می‌گویند روزگاری در آن‌ کلی درخت و گل کاشته و فضای مفرحی ایجاد کرده‌اند. اینکه چرا گفته می‌شود این‌جا ریشه و مادر همه باغ‌های ایرانی در دوره‌های بعد است، یک دلیل بیشتر نمی‌تواند داشته باشد. بر اساس نتایج حاصل از گروه‌های مختلف باستان‌شناسی، کوروش کبیر اولین شخصی است که در ایران شخصاً دستور داده بود که باغ پاسارگاد چگونه ایجاد شود و درخت‌ها نیز به چه شکل کاشته شوند و در واقع هندسی‌سازی باغ و شکل و شمایل آن از دیدگاه کوروش به عنوان باغ ایرانی مطرح شده و این الگو به شکل‌های مختلف در دوره‌های بعد تکرار شده است. به تعبیری دیگر، باغ پاسارگاد و مجموعه کاخ‌های آن شاهکار، خلاقیت و اصالت هنری هنرمندان ایرانی به عنوان اولین نمونه‌های چهارباغ است. همان‌طور که گفتیم، امروز چیزی از شکوه و زیبایی قدیم این باغ باقی نمانده، اما شواهد و اکتشافات نشان می‌دهند که باغ دارای دو ساختمان برای استراحت، درختان گوناگون، گل‌های رنگارنگ و پرندگان بوده است؛ عناصری که همگی آن‌ها را کوروش، با سلیقه و نظر خود گرد هم آورده بود.

 1 - باغ ارم شیراز؛ شاهکار و دیگر هیچ!
در گلستان ارم دوش چو از لطف هوا/ زلف سنبل به نسیم سحری می‌آشفت. همین تک بیت حافظ شاید برای توصیف یکی از شاهکارهای باغ ایرانی کافی باشد. جایی که وقتی پای گردشگران به شیراز می‌رسد، قبل از حافظیه و تخت جمشید و بقیه مکان‌های دیدنی این شهر، دنبال آن می‌گردند. اینکه این باغ را چه کسی برای اولین‌بار ساخته است، هنوز معلوم نیست و فقط با یک احتمال ساده، بنا کردن باغ ارم را به اتابک قراچه که از طرف سنجر سلجوقی به حکومت فارس منصوب بود، نسبت می‌دهند. حتی تاریخ دقیقی هم برای تولد آن پیدا نکرده‌اند و فقط با استناد به سفرنامه‌ها می‌گویند که سابقه آن احتمالاً به قبل از قرن (11 و 10هجری قمری) می‌رسد و صاحب آن هم حتماً از سران مملکتی یا والیان شیراز بوده است. چون هیچ‌کس غیر از آن‌ها به قول معروف وُسعش به ساخت چنین عمارت زیبا و دل‌فریبی نمی‌رسیده است. مالکیت باغ هم در طول این‌ سال‌ها حسابی دست به دست چرخیده است. از سران زندیه گرفته تا بزرگان ایل قشقایی که بیش از 75سال باغ ارم را مال خودشان کرده‌ بودند. باغ سه هکتاری ارم پر است از درختان سرو، نخل، مرکبات و انواع درخت‌ها و بوته‌های زینتی که به طرز اعجاب‌انگیزی کنار هم قرار گرفته‌اند، اما ویژگی اصلی باغ ارم که باعث شده، کلی جهان‌گرد از قرن‌ها پیش تا امروز، به قصد و نیت دیدن باغ ارم به ایران بیایند، سرونازهای شیرازی است که فعلاً بهترین نوعش در این‌جا پیدا می‌شود و آن را به خاطر ظاهر متفاوتش با درختان سرو دیگر براحتی می‌توان تشخیص داد. همه جهانگردانی که گذرشان به شیراز افتاده، در سفرنامه و خاطرات خود تا دلتان بخواهد از سروناز حرف زده‌اند. 

 2- باغ شازده ماهان؛ زمرد کویر
یک باغ سرسبز با جوی‌های همیشه پر از آب، درست در دوکیلومتری یکی از شهرهای کویری ایران که میانگین دمایش در تابستان، همیشه بالای 45 درجه سانتیگراد است. خوشبختانه اسم و رسم کسی که باغ شازده ماهان را ساخته، کاملاً معلوم است. محمدحسن خانِ ایروانی حاکم وقت شهر کرمان. سال ساخت آن هم ۱۲۳۸ خورشیدی ذکر شده است. 
چیزی که هر گردشگری را هنگام بازدید از مجموعه ماهان، شگفت‌زده می‌کند، خشکی و بی‌آب ، علفی بیرون باغ ، سرسبزی و پرآبی داخل آن است. به قول میشل راسل، گردشگر فرانسوی، ماهان؛ بهشتی است در وسط کویر. آب موجود در باغ شاهزاده از قنات و رودخانه تیگران که از برف‌های ارتفاعات کوه جوپار سرچشمه می‌گیرد، تأمین‌ می‌شود. این آب از مرتفع‌ترین قسمت باغ، وارد آن شده و در سیستم توزیع و نظام آبیاری شگفت انگیزی جریان می‌یابد تا درختان متنوع و سر به فلک کشیده را سیراب کند. 
اما یکی از نکات جالب و عجیب باغ شازده این است که در برخی فضاهای آن خبری از تزئینات پر زرق و برقی که در جاهای دیگر باغ مشاهده می‌شود، نیست. دلیلش هم سهل‌انگاری بنای آن است. در تاریخ آمده است: زمانی که خبر مرگ حاکم کرمان به گوش فردی که مشغول بنایی بود، رسید، وی تغار گچی را که در دست داشت، محکم به دیوار کوبید و کار را رها کرد. از آنجا که فرد دیگری قبول نکرد این کار را تمام کند، آن بخش‌ها همان‌طور ساده و بی تزئین باقی مانده است. باغ ماهان براساس آمار سازمان یونسکو و میراث فرهنگی، جزو پرگردشگرترین مکان‌های تاریخی ایران است. 

 3- باغ چهلستون؛ نمونه اعلای باغ ایرانی
معروف‌ترین نام فهرست ثبت شده دریونسکو، باغ و کاخ چهلستون اصفهان است. جایی که گردشگران تازه‌واردِ اصفهان ندیده، در نگاه اول دنبال چهل ستون به کار رفته در آن می‌گردند و با دیدن 20ستون آن، فکر می‌کنند که به دام تبلیغات افتاده‌اند و اصلاً چنین چیزی وجود ندارد. درحالی که باید در آب دنبال 20 ستون دیگر بگردند. سنگ بنای این کاخ بی تکرار در دوره شاه عباس اول صفوی در میان باغی وسیع و سرسبز گذاشته شد. این بنا در سال 1057 هجری قمری (1025 هجری شمسی) در زمان حکمرانی شاه عباس دوم (2) تکمیل و افتتاح شد. این سازه در ابتدا کوشکی کوچک در میان باغی بزرگ بود و شکلی از استراحتگاه را داشت. به فرمان شاه عباس دوم ایوان‌ها، نقاشی‌ها، تزئینات و بخش‌های مختلفی به آن اضافه شد که آن را به قصری در خور شان پادشاهان صفوی بدل کرد. چنین بود که کاخ ۲۱۲۰ متر مربعی چهلستون به عنوان مکانی رسمی برای انجام تشریفات سیاسی معمول و پذیرایی از شاهان دیگر و صاحب منصبان انتخاب شد. امروزه بخشی از کاخ را برای نگهداری و نمایش آثار شهر اصفهان و عکس‌های قدیمی آن اختصاص داده‌اند و با نام کاخ موزه چهلستون شناخته می‌شود. این باغ مانند بسیاری از باغ‌های ایرانی شکلی محصور دارد و از شرق به خیابان چهارباغِ پایین، از جنوب به خیابان سپه و از غرب به میدان نقش جهان راه پیدا می‌کند. معمارِ باغ چهلستون، آن را در جهت شرقی - غربی بنا کرده؛ باغی بهشت‌گون در ابعاد 225 در 275 متر که در میان شهر اصفهان گسترده شده است.

 4-  باغ فین کاشان؛ قتلگاه
یکی دیگر از مشهورهای فهرست یونسکو که هروقت نامش به گوش ما می‌خورد، یاد حمام این باغ و مستی ناصرالدین‌شاه و قتل امیرکبیر می‌افتیم، باغ فین است. در کتاب تاریخ قم که جزو قدیمی‌ترین منابع تاریخی موجود در خصوص باغ فین است، نوشته شده: «بناها و کاریزهای فین به امر جمشید ساخته شده است». حالا این جناب جمشید کیست که چنین دستوری داده، کسی نمی‌داند. فقط همین‌قدر می‌دانیم که بعد از آن پادشاهان آل بویه بناهای شاهانه را در آن ساختند و ایلخانیان مغول هم دستی به سر وروی باغ کهنه‌اش کشیدند. محل جدید باغ را پادشاهان صفویه می‌سازند و قاجارها هم که می‌خواستند از قافله از عقب نمانند، شترگلوی فتحعلی شاهی، حمام قاجار، تالار شاه‌نشین، خلوت نظام‌الدوله و عمارت بادگیر (کتابخانه‌ی فعلی) را به باغ اضافه کردند. ویژگی اصلی باغ فین برخلاف دیگر باغ‌های مشابه، آب است. آب در باغ فین به صورت‌های راکد (در استخر مقابل کوشک و حوضخانه صفوی)، روان (در جوی‌ها)، فورانی (فواره‌ها) و جوششی (ظهور آب از حفره‌های منظم کف حوض در حوض جوش و حوضخانه صفوی و شترگلوی فتحعلی شاه) حضور دارد.
آب جاری در جوی‌ها، استخرها و حوض‌های باغ از چشمه‌ی سلیمانیه تأمین می‌شود. آب این چشمه ابتدا در استخری در پشت باغ جمع می‌شود. اختلاف ارتفاع این استخر نسبت به سطح جوی‌ها، فواره‌هایی را ایجاد کرده ‌است که به روش ثقلی آب را به بالا پرتاب می‌کنند. به زبان ساده‌تر آب به یک میزان از فواره خارج می‌شود؛ نه یک میلیمتر بیشتر و نه یک‌میل کمتر. یکی از عناصر جالب توجه این باغ، حوضی است که مردم با انداختن سکه در آن آرزوهای شان را طلب می‌کنند و معتقدند با این کار این آرزوها برآورده می‌شوند. فلسفه انداختن سکه در آب به آیین میترا در مذهب زرتشت باز می‌گردد. در این آیین، آب، مظهر پاکی به شمار می‌رود و مردم می‌بایست یک قسمت مال خود را به الهه آب می‌بخشیدند تا برکت را به خانه‌های خود بیاورند.

 5- باغ عباس‌آباد؛ تنها باغ غیرکویری
همه باغ‌هایی که در فهرست یونسکو ثبت شده‌اند، برخلاف تصور در دل کویر هستند و تنها باغ ایرانی غیرکویری، مجموعه دیدنی عباس‌آباد در 9کیلومتری بهشهر است. شاید اگر از 10 ایرانی بپرسید که اصلاً از وجود چنین جایی در شمال کشور خبر دارید یا نه، جواب بیشتر آن‌ها «خیر» باشد. باغ عباس‌آباد، همان‌طور که از اسمش معلوم است، به دستور شاه عباس صفوی بنا شده است و عمری تقریباً 400ساله دارد و یکی از نمونه‌های بی‌نظیر باغ ایرانی است. باغ تاریخی عباس‌آباد، بر بالای تپه‌ای طبیعی ساخته شده است. مهندسان صفوی با بریدن تپه و ایجاد پله و صفه، باغی مطبق و پلکانی را ایجاد کرده و در بالاترین قسمت تپه اقدام به عمارت‌سازی کرده‌اند. باغ‌سازی در عباس‌آباد کاملاً به صورت قرینه انجام شده که زیبایی آن را دوچندان کرده است. مهندسان و معماران دوره صفوی با ساخت باغ به روش پلکانی و مطبق و همچنین با به‌کارگیری سطوح شیبدار و لوله‌های سفالی، علاوه بر زیبایی، موسیقی آب را در باغ ایجاد کرده‌اند که باعث آرامش افرادی می‌شود که در باغ مشغول گشت و گذار هستند. مجموعه عباس‌آباد یک سد تاریخی 600هزارمترمکعبی هم دارد. منبع تأمین‌کننده آب مخزن سد، آب سرچشمه است. مهندسان سازنده سد به گونه‌ای آن را طراحی کرده‌اند که هرگاه احساس می‌شد که مخزن سد، حداکثر آبگیری را انجام داد و انرژی پتانسیل آب در حال فشار بر روی دیوار سد است، آب از دریچه خروجی سد تخلیه نشود زیرا در آن حالت تخلیه آب از دریچه، موجب تخریب بیشتر سد می‌شود. 

 6- باغ دولت‌آباد یزد؛ زیبای کویر
دولت‌آباد یزد بیش از آنکه با زیبایی باغش شناخته شود، آن را با بلندترین بادگیر دنیا که در این باغ ایرانی جاخوش کرده است، می‌شناسند. دولت‌آباد نسبت به بقیه اسلافش که در فهرست یونسکو ثبت شده‌اند، تقریباً جوان‌تر است و در زمان افشاریه بنا شده. آن‌طور که از شواهد تاریخی پیداست، این باغ چهار بنای اصلی داشته که امروز فقط سه تای آن‌ها سر پا مانده‌اند و قسمت‌های زیادی از این باغ متأسفانه‌ از بین رفته و امروزه چیزی در حدود 40 هزار مترمربع از آن باقی مانده است. دولت آباد باغی با دوکاربری بوده؛ هم برای تشریفات حکومتی، مراسم ورزشی و اداره امور شهر از آن استفاده می‌شده و هم محلی بوده برای اقامت والی شهر یا مالک وقت، اما همان‌طور که ذکرش رفت، یکی از دلایل شهرت این باغ، بادگیر بلند33 متر و 80سانتی است که در آن به چشم می‌خورد و عنوان بلندترین بادگیر خشتی جهان را از آن خود کرده است. این بادگیر بر فراز عمارت تابستانه قرار دارد و خنکای نسیم کویری را در ساختمان به جریان می‌اندازد.

 7- باغ اکبریه بیرجند؛  ناشناخته
در دیگ آش باغ‌های ایرانی، کریم‌خان‌زند و سلسله‌اش هم نخودی انداخته و اکبریه بیرجند را از خودشان به یادگار گذاشته‌اند. درست است که بیرجند شهری کویری است، اما برخلاف شازده ماهان، باغ اکبریه در پایه کوه ساخته شده و دوبنای اصلی دارد. قدیمی‎ترین آن ساختمانی متعلق به حشمت‌ا‎لدوله پدر ابراهیم شوکت‎الملک که تاریخ ساخت آن به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه برمی‎گردد. کاربری اکبریه تا سال‌های سال انجام امور دیوانی بود و به خاطر همین، محلی‌های بیرجند به آن کلاته سرکار امیر می‌گویند، اما بعد از مرگ ابراهیم شوکت‌الملک، باغ به پسرش، یعنی اسدالله علم ارث می‌رسد و تبدیل می‌شود به محل سکونت این آقازاده در برخی از ایام سال. علم چندسال بعد، باغ اکبریه را وقف آستان‌قدس رضوی کرد. این باغ نیز مانند سایر باغ‌های ایرانی دارای محوریت اصلی و تک محوری بودن باغ و وجود کوشکی در تقاطع محور عمود بر هم است که از ویژگی‌های باغ‌های ایرانی در تمامی شهرهای ایران بوده و براساس الگوی چهارباغ از دوران هخامنشی این طرح اجرا شده است. یکی از عناصر مهم، استخر نسبتاً بزرگ با طرح مربع است که بخش عمده فضای باغ را به خود اختصاص داده است. یک جوی دائم اصلی و چند جوی فرعی ایجاد شده به گونه‌ای که صدای آن به گوش می‌رسد و رابطه نزدیکی با طبیعت ایجاد کرده است.

 8- باغ پهلوان‌پور مهریز؛ باغی با آبِ روان
عنصر اصلی باغ پهلوان‌پور، آب است. بیشتر آب این باغ به طور مستقیم از قنات حسن‌آباد تأمین‌ می‌شود و این آب جز باغ پهلوان‌پور به طور مستقیم به هیچ یک از باغ‌های منطقه نمی‌رود. اینکه چرا این آب فقط مستقیم به باغ پهلوان‌پور می‌آید نه جای دیگر، برمی‌گردد به قدرت و نفوذ صاحب باغ. این‌جا در اصل متعلق به شخصی به نام «حسن ملارضا» بوده، ولی بعد از او، مالکیت باغ در اختیار دامادش یعنی آقای «علی پهلوان‌پور» قرار می‌گیرد. علی پهلوان‌پور یکی از تاجران یزدی در آن زمان بود که نام باغ نیز از نام او گرفته شده است. درختان تنومند و سالخورده چنار جزو جاذبه‌های این باغ هستند که دو طرف جوی اصلی باغ قد علم کرده‌اند. انار، بادام و خرمالو درختان مثمر این باغ هستند و درواقع عضو جدانشدنی باغ‌های ایرانی. باغ پهلوان پور از لحاظ معماری، تغییرات سبک باغ‌سازی کهن ایرانی به باغ‌سازی رایج امروزی را نشان می‌دهد و از این نظر اهمیت خاصی دارد. مجموعه ورودی، ساختمان کوشک یا شربتخانه، بنای زمستان خانه، بنای سرایداری، حمام و آشپزخانه بخش‌های مختلف این مجموعه را تشکیل می‌دهند. جالب اینجاست که مجموعه ورودی باغ تزئیناتی مثل تزئینات دوره زندیه دارد، اما تاریخ ساخت آن به دوران قاجار باز می‌گردد.